Zamek Królewski na Wawelu to jeden z najcenniejszych zabytków architektonicznych i historycznych Polski. Wznoszący się na wapiennym wzgórzu nad Wisłą w sercu Krakowa, przez wieki był świadkiem najważniejszych wydarzeń politycznych, religijnych i kulturalnych naszego kraju. Pełnił funkcję rezydencji królewskiej, miejsca koronacji oraz nekropolii królów i wybitnych postaci narodowych. Dziś, mimo zmieniających się funkcji, zamek pozostaje żywym symbolem państwowości i dumy narodowej. Jego historia sięga czasów przedchrześcijańskich, a znaczenie wzgórza wawelskiego było już ogromne w epoce Piastów. To tutaj władcy z dynastii Jagiellonów uczynili ze wzgórza centrum potęgi i mecenatu artystycznego. Renesansowy charakter zamku, ukształtowany za panowania Zygmunta I Starego, świadczy o potędze i aspiracjach polskiej monarchii. Współczesna funkcja Zamku Królewskiego na Wawelu łączy jego dziedzictwo historyczne z działalnością muzealną, edukacyjną i konserwatorską.
W 1930 roku powołano instytucję muzealną, która miała na celu ochronę i popularyzację dziedzictwa Wawelu. Obecnie funkcjonuje ona jako Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki. Misją tej instytucji jest nie tylko gromadzenie i prezentowanie dzieł sztuki związanych z historią zamku i monarchii, ale również upowszechnianie wiedzy o znaczeniu Wawelu dla tożsamości narodowej. W kolekcjach muzeum znajdują się niezwykle cenne eksponaty, takie jak arrasy Zygmunta Augusta – największy tego typu zbiór renesansowych tkanin w Europie – czy włoskie malarstwo renesansowe, w tym prace Lucasa Cranacha, należące do daru Karoliny Lanckorońskiej. Oprócz malarstwa, muzeum posiada bogate zbiory sztuki użytkowej, militariów, rzeźby, ceramiki i mebli. Szczególnym zainteresowaniem cieszy się Skarbiec Koronny i Zbrojownia, a także ekspozycja „Wawel Zaginiony”, która przedstawia archeologiczne relikty dawnych budowli na wzgórzu. Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki pełni również rolę centrum badawczego i edukacyjnego. Organizowane są tu liczne wystawy czasowe, konferencje, wykłady i warsztaty, skierowane zarówno do specjalistów, jak i szerokiej publiczności. Dzięki temu Wawel pozostaje dynamicznym miejscem dialogu między przeszłością a współczesnością.
W XIX wieku historia Wawelu przybrała nowy, militarny wymiar. Po III rozbiorze Polski, gdy Kraków znalazł się w zaborze austriackim, władze cesarskie przekształciły wzgórze wawelskie w strategiczny punkt obronny. Zamek Królewski na Wawelu został włączony do systemu Twierdzy Kraków – kompleksu militarnego budowanego przez Austriaków dla ochrony granic monarchii habsburskiej. Przekształcenie zamku w cytadelę wiązało się z wieloma ingerencjami w jego strukturę: część wnętrz zniszczono lub przebudowano, usunięto symbole polskości, a zamek stracił swój reprezentacyjny charakter. Dopiero w XX wieku, w wyniku starań polskich patriotów, podjęto działania zmierzające do przywrócenia zamku narodowi. Rozpoczęto prace restauratorskie, rekonstruując nie tylko architekturę, ale i ideowe znaczenie tego miejsca. Symboliczne było odzyskanie Wawelu przez społeczeństwo, które uczyniło zeń sanktuarium narodowej pamięci.
Dzisiaj Zamek Królewski na Wawelu to coś więcej niż muzeum – to przestrzeń, w której historia splata się ze sztuką, a przeszłość staje się obecna poprzez autentyczne zabytki, dzieła kultury i wspólnotowe przeżycia. Miliony turystów co roku odwiedzają Wawel, by na własne oczy zobaczyć miejsca koronacji, groby królewskie w katedrze, renesansowe krużganki, dziedziniec arkadowy i liczne wystawy. Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki konsekwentnie kontynuuje swoją misję – nie tylko jako opiekun dziedzictwa, ale także jako instytucja nowoczesna, otwarta na współczesne wyzwania i dialog kulturowy. Mimo burzliwych losów, jakie przeszedł, w tym czasu, gdy pełnił funkcję cytadeli Twierdzy Kraków, zamek zachował swoje wyjątkowe miejsce w świadomości Polaków.
